Nie wiem, czy łapiesz się na tym czasami (ja tak!), że mówiąc coś do dziecka (lub dorosłego) w dobrej wierze, jedynie zaogniasz sytuację? W codzienności rodzica to jest dość typowe. Zwłaszcza kiedy sprawy toczą się szybko, trzeba działać tu i teraz. Mam wrażenie, że żadne metody wychowawcze nie działają na moje dziecko. 

Wyobraźmy sobie jedną z najbardziej oczywistych scen – starsze dziecko wyrywa zabawkę młodszemu i zaczyna się mały koniec świata. Większość z nas pewnie czytała więcej niż jeden poradnik rodzicielski i teoretycznie wie, jak się odzywać w takich sytuacjach. Jednak kiedy nie ma czasu na przypominanie sobie książkowych treści, bywa, że człowiekowi wyrwie się: Ale ty jesteś rozkrzyczana! Jesteś niemiła! Tak się nie zachowuje dobra siostra!… lub inne tego typu morały, z których niewiele tak naprawdę wynika. 

To znaczy, wynika z nich całkiem sporo, ale nie w kontekście wspierania poczucia wartości dziecka >>

Jak mówić do dziecka?

Nie będę się tym razem skupiać na umiejętności dzielenia się zabawkami, bo zależy mi na podkreśleniu zupełnie innego obszaru w komunikacji wspierającej. 

Tym razem skupię się na tym nieszczęsnym komunikacie wypadającym (zupełnie naturalnie i niepotrzebnie) z naszych ust. Kiedy złapię się na wypowiadaniu czegoś takiego, zawsze kojarzy mi się wypowiadanie zaklęcia, które (na moje i dziecka nieszczęście) spełnia się, choć nikomu specjalnie na tym nie zależy. Wiesz, coś w stylu: A niech to piorun strzeli! I strzela!  

Kiedy dziecko słyszy, że jest „jakieś”: niegrzeczne, niemiłe, niedobre, krnąbrne, uparte, wymuszające itd. odczuwa różne emocje. Jedną z nich jest wstyd, „bo rodzic myśli, że taka jestem”. A przecież żadne dziecko nie jest cały czas np. krnąbrne lub niemiłe. Zdarza się to w określonych okolicznościach. Dlatego warto, naprawdę warto zwracać uwagę na to kiedy, jak i co mówimy do dzieci. 

Zrób trzy kroki w tył

Zostańmy przez chwilę przy tej scenie wyrywania zabawki. Gdy dziecko w tym momencie (a i tak jest już zdenerwowane) słyszy, że jest niemiłe, niegrzeczne, to ostatnią rzeczą, na której będzie się w tej chwili skupiać, jest próba sprostania wymaganiom rodzica dotyczącym dzielenia się zabawkami. 

Kiedy ktoś rzuca ci w twarz, że jesteś niemiła, jakoś trudno mi uwierzyć, że nagle zaczynasz się spokojnie zastanawiać, czy aby przypadkiem nie ma racji. Pierwszą reakcją jest zazwyczaj zaprzeczenie, drugą wstyd, za którym na pewno nie idą spokojne przemyślenia. 

Nadepnęłaś komuś na stopę w tłumie i słyszysz: Rany, ale pani jest nieuważna. Serio? 

Upuszczasz na podłogę książkę z bibliotece i słyszysz: Ale niezdara z ciebie! Godzisz się potulnie?

Ze zmęczenia zapomniałaś wyjąć pranie z pralki i śmierdzi: Och, cóż za nieodpowiedzialna gospodyni! 

Słowa mogą uspokoić

Mam nadzieję, że nie godzisz się na takie hasła w swoim kierunku. Przecież te pojedyncze sytuacje nie definiują, że taka jesteś. To tylko pojedyncze sytuacje. Dokładnie jak ta z wyrywaniem zabawek. Warto wziąć to pod uwagę w każdej wychowawczej sytuacji. Jest ich codziennie bardzo wiele, ale nie każda sytuacja nadaje się do „zabierania się za wychowywanie”. 

Paradoksalnie, jako rodzice najczęściej zabieramy się do tego trudnego procesu właśnie w momentach kiedy dzieci się kłócą, kiedy jest jakaś akcja, coś wisi w powietrzu, atmosfera się zagęściła. To tak naprawdę najgorszy z możliwych momentów, jeśli chodzi o tłumaczenie czegokolwiek. O wiele więcej da się zdziałać kiedy dzieci (i my) są spokojne. 

Jak reagować na takie kłótnie?

Co zatem robić kiedy sytuacja się zaognia? Starać się uspokoić. Nie rzucać się z gaśnicą na ten ogień, bo za chwilę trzeba będzie robić to ponownie. Uspokojenie nie przychodzi na pstrykniecie palcami, czasami trzeba poczekać, popłakać, pokrzyczeć… dopiero potem szukać rozwiązania.

Najcześciej wydaje nam się (słowo klucz), że dzieci oczekują rozwiązania natychmiast. Wydaje nam się, co nie znaczy, że tak jest. Częściej oczekują zauważenia, że coś jest nie po ich myśli. Zauważenie polega na opisaniu sytuacji i przerobieniu emocji, a nie na rzucaniu gotowymi rozwiązaniami/poleceniami w stylu: Natychmiast przestańcie!

Albo moje ulubione hasło serwowane często zdenerwowanemu dziecku: Uspokój się! Ile razy w takiej sytuacji zdenerwowane dziecko się uspokoiło? Tak z ręką na sercu.

Jak uspokoić dziecko?

Jeśli chodzi o budowanie poczucia bezpieczeństwa i komunikaty uspokajające (zamiast „Uspokój się!”), zostawiam artykuł pt. 30 niezawodnych sposobów na uspokojenie dziecka >> 

Skupiając się na tym, jak rozmawiać wspierająco, warto poćwiczyć opisywanie sytuacji ewentualnie zachowania, a nie „dookreślać” dziecko, jako człowieka. Kiedy więc wyrywa nam się: Ale jesteś niemiła! to jest opisywanie/definiowanie dziecka, nie sytuacji.

Co czuje dziecko?

Wyobraź sobie sytuację, w której przyjmujesz w domu gości. To jacyś ważni goście, zależy ci na zrobieniu dobrego wrażenia. Powiedzmy, że znajomi z pracy albo teściowie. Niosąc kawę z kuchni na stół potykasz się i oblewasz kogoś. Oburzony gość mówi: Ależ ty jesteś niezdarna! Wiem, że są osoby, które w takim momencie przyznają potulnie rację.

Jednak – tak z ręką na sercu – pewnie wiesz, że nie jesteś niezdarna, że to był wypadek. Zdarzyło się tu i teraz, ale ogólnie daleko ci do bycia niezdarą. Każdemu może się zdarzyć. Jestem przekonana, że nawet jeśli nic głośno nie powiesz, to pomyślisz, że taki komentarz jest nie na miejscu. Jednocześnie będzie ci głupio (wstyd), że np. teściowa tak o tobie powiedziała. Takie słowa zapamiętuje się na długo.

Podobnie jest z maluchami, które słyszą, że są niezdarne, niemiłe, niegrzeczne itd. To, że dziecko „jakoś” zachowało się tu i teraz, wcale nie znaczy, że takie jest. Lepiej powiedzieć: „To było niemiłe”, zamiast: „Ale jesteś niemiła”.

Niby drobiazg i ktoś może powiedzieć, że przesadzam i cackam się z dziećmi zamiast mówić wprost, co i jak. To nie jest przesada, to fakty potwierdzone badaniami psychologicznymi na bardzo wielu płaszczyznach. Kiedyś po prostu nie były znane, dzisiaj o nich wiemy. Jeśli komuś zmiana sposobu komunikacji z dziećmi wydaje się przesadą, to znak, że w jego domu nie przywiązywano do tego uwagi. Co nie znaczy, że nie warto zmienić tego dzisiaj.

A co kiedy już padły słowa?

Jak to co? Zwyczajnie przeprosić dziecko i naprawić sytuację: „Przepraszam cię. Nie jesteś niemiła, wyrwało mi się bez sensu. Chodziło mi o to zachowanie, nie o ciebie. Źle to powiedziałam. Wybaczysz?”.

I to jest w wielu przypadkach najtrudniejsze do przełknięcia dla rodzica. Nie dość, że trzeba przyznać się głośno do błędu, to jeszcze prosić o wybaczenie? Od razu przychodzi do głowy: „Ale przecież ona wyrwała klocek młodszej i przez to cała awantura. Nie będę przepraszać”. Prawda jest taka, że nie do końca przez to wyrwanie cała awantura, tylko przez naszą reakcję najcześciej nakręca się cała akcja zakończona kłótnią lub pyskowaniem. 

Warto wysilić się i przeprosić kiedy nas poniesie, bo dziecko najcześciej chętnie wybaczy i przede wszystkim – bardzo potrzebuje naszej świadomości rodzicielskiej, to buduje poczucie bezpieczeństwa. Wiara, że jako rodzice, wiemy co robimy i mówimy. Prosząc o wybaczenie przyznajemy się do błędu, ale też pokazujemy, że wiemy o co chodzi w tej sytuacji. Uspokajamy ją, zamiast ignorować, zrzucać całą winę na dziecko lub zaogniać kolejnym nakazem, zakrzyczeniem wyrzutów sumienia.

Nie, wcale nie jest to łatwe do nauczenia się, bo to zupełnie odmienny rodzaj komunikacji od tej, którą znamy z naszych szkół, przedszkoli, często i domów.

Siebie też warto uspokoić

Jednak zwróć uwagę, że dziecko do którego mówisz: „Źle się zachowałeś” będzie o wiele bardziej skore do współpracy, posłuchania, co masz dalej do powiedzenia, dowiedzenia się, na czym polegało złe zachowanie, niż dziecko zwyczajnie zawstydzone: Jesteś złą siostrą!

To zawstydzone dziecko będzie (i to przez długi czas) skupione na tych słowach, dlatego one właśnie kojarzą mi się z niedobrymi zaklęciami. W gruncie rzeczy są samospełniającą się przepowiednią. Dziecko może się buntować i uważać, że „jestem dobrą siostrą”, ale jeśli kolejny i kolejny raz usłyszy od rodzica (osoby, którą kocha i której ufa), że tak nie jest, w końcu skapituluje. I wtedy tak naprawdę zaczną się trudne tematy rodzicielskie.   

Jednym z najtrwalszych wspomnień mojego dzieciństwa (a z biegiem lat większość z nich zaciera się coraz bardziej) są wieczory. Wieczory poświęcone czytaniu. 

Ja i moja młodsza siostra w pidżamach leżymy już w łóżkach, a na ławie siedzi nasz Tata. Każda ma prawo wybrać tytuł bajki, która zostanie odczytana przed zaśnięciem. 

Najczęściej to jedna ze zbioru „Śpiewająca lipka” lub baśni z „U złotego źródła”. Były czytane tak często, że właściwie znałyśmy je na pamięć.

Tym bardziej podejmowane przez rodzica  próby oszustwa, polegające na omijaniu wersów, fragmentów, a nawet całych stron (w zależności od stopnia uśpienia dzieci), nie mogły się powieść. Budziłyśmy się natychmiast wyznaczając karę – dodatkowe baśnie do przeczytania.

Czasami czytaniu towarzyszyły bajki wyświetlane na ścianie z projektora. A czasami zastępowane było słuchaniem ukochanych bajek-grajek z winylowych płyt na wysłużonym bambino.

Samodzielne czytanie 

Pamiętam wizyty w miejskiej bibliotece – stare, drewniane schody prowadzące do niewielkiego pomieszczenia w niemalże piwnicy, drewniane regały i stare katalogi alfabetyczne. Pamiętam tę niemal fizyczną ekscytację odczuwaną w trakcie przeszukiwania katalogowych fiszek i rozczarowanie, gdy okazywało się, że upragniona pozycja jest właśnie wypożyczona.

Pamiętam radość i niecierpliwy powrót do domu, gdy udało mi się w końcu wypożyczyć „Chatę wuja Toma” – egzemplarz mocno sfatygowany, kartki pożółkłe i przetarte, poddawany wielu zabiegom reanimacyjnym, prawie wyczytany. Ale mój na kilka dni i wieczorów.

Pamiętam noce zarywane czytaniem kolejnych tomów Ani, Plastusia i Pana Kleksa. To było już wtedy, gdy umiejętność czytania uniezależniła od czasu i ochoty zabieganych rodziców.

Te dawne książki 

I pamiętam radość obcowania z właśnie zakupionymi szkolnymi podręcznikami, upajanie się zapachem świeżej farby drukarskiej i rytuał oprawiania i podpisywania okładek.  

Czas mojego dzieciństwa to czas socjalistycznych niedoborów i zamkniętych granic, braku możliwości wszelakich, ale to również czas, gdy właśnie świat, kreowany w książkach otwierał na poznanie obszarów nieznanych. Otwierał te granice i umysł. I dawał wiarę w spełnienie niemożliwego. Sprawiał, że świat stawał się barwniejszy, emocje mocniejsze, a przeżywanie bogatsze. 

Wierzę mocno, że to jak istniejemy w świecie, zależy od pojęć, języka, którym się posługujemy. To, co jesteśmy w stanie nazwać, dla nas istnieje. I właśnie książki tę liczbę pojęć zwielokrotniają. Czytając, niedostrzegalnie zmieniamy się, coraz więcej widząc, słysząc i czując.

Jednakże wiara ta nie determinowała moich wyborów czytelniczych. Po prostu pragnęłam przeczytać daną książkę, a ona prowadziła mnie do następnych. I tak książki towarzyszyły mi w dzieciństwie, a później w całym moim dorosłym życiu.

Czytanie bez planu 

Kiedy urodziła się moja córeczka, absolutnie nie miałam żadnego planu czytelniczego dla niej. Nie gromadziłam książek dla dzieci, nie czytałam blogów, poświęconych dziecięcej literaturze. Tak bardzo skupiałam się na aspektach pielęgnacyjnych i opiekuńczych, że rozwój poznawczy pozostawiłam naturze. Pojawiały się w naszym domu mało lotne pozycje z koszmarnymi ilustracjami. Och, jakże mi wstyd. 

A potem moja córeczka bardzo ciężko zachorowała. I dopiero bardzo długi pobyt w szpitalu odkrył dla nas bogactwo i wartość dziecięcej literatury. Książki ze szpitalnej, oddziałowej biblioteczki były w zasadzie jedną z niewielu dostępnych aktywności dla oplątanej kabelkami i pompami 2,5 latki. Ja przypominałam sobie, a moje dziecko poznawało radość obcowania z historiami, które przenosiły nas na zewnątrz, do świata pachnącego latem, zabawą i wolnością. 

Książki dla dzieci pomagają 

Będę zawsze już wdzięczna autorowi Ianowi Falconerowi za książki o śwince Olivii. Jedna z ilustracji przedstawia rezolutną świnkę z czerwonymi elementami na uszach. Gdy Judytka nie mogła pogodzić się z koniecznością noszenia aparatów słuchowych (uszkodzenie słuchu było efektem ubocznym leczenia), przekonałam ją, że Olivia nosi właśnie takie aparaty słuchowe, traktując je jak biżuterię i ozdobę. 

Naprawdę sympatyczna bohaterka, pomogła mojej córeczce zaakceptować nowych, codziennych towarzyszy. A dla mnie w tych trudnych dniach, czytanie Judytce było chwilą, gdy znikała szpitalna sala na „siódemce” i byłyśmy razem zupełnie gdzie indziej… 

Wyszukiwałam kolejne literacki propozycje dla Judytki i tak powoli wsiąkałam w ten świat. Świat „opętanych” książkami dla dzieci 

Teraz już w domu, w prawie normalnym życiu, czytanie jest obowiązkowym punktem każdego dnia i absolutnie wieczornym rytuałem. Nadal bez czytelniczego planu. Nadal nie szukam w książkach walorów edukacyjnych i wychowawczych. 

Nie cenzuruję 

Pozwalam bohaterom książek by czasami nie umyli zębów, byli niegrzeczni i powtarzali po setki razy: „jesteś głupi”, „nie lubię cie”, „kupa, dupa”. Wiem, może to nie pedagogiczne, ale jestem mamą, a nie nauczycielką.

Wychowuję uważną obecnością, przykładem, gotowością do rozmowy, gdy moje dziecko tego potrzebuje. Nie czytam córce książek, które mnie samej nie pociągają, nie interesują. Nasze czytanie to czas wspólnego, tylko naszego, ekscytującego odwiedzania innych pasjonujących światów. 

I nie ma wspanialszych słów w ustach dziecka, gdy mimo zmęczenia prosi: „Mamo, błagam, błagam, błagam jeszcze czytaj. To takie ważne. Ja muszę wiedzieć co dalej”. I czytam, bo sama chcę, by ta nasza przygoda ciągle trwała… I wiem, że w sercu mojego dziecka urodziła się miłość do książek, a moje serce o tej miłości sobie przypomniało. 

PS Moim ostatnim odkryciem jest „Book” Davida Milesa >> z ilustracjami Natalie Hoopes – to właśnie jest kwintesencja tego, czym jest obcowanie z książką. Niedługo pokażę w mojej ukochanej grupie facebookowej Aktywne Czytanie. 

Autorką artykułu jest Joanna Snochowska-Majer, prowadząca profil na Instagramie zaczytane_usypianie >> 

Dobry duch grupy Aktywne Czytanie książki dla dzieci >>, zawsze podsuwa wyjątkowe inspiracje książkowe.  Dziękuję!

Mocno się napracowałam przy tym wpisie, teraz liczę na Ciebie, bo chciałabym żebyśmy zostały w kontakcie. Jak? Jest kilka możliwości, mam nadzieję, że skorzystasz:

• Zostaw proszę komentarz, bo dla mnie każda informacja zwrotna na temat mojej pracy, jest bardzo ważna.
• Jeśli uważasz, że piszę z sensem i o ważnych sprawach, podziel się wpisem ze znajomymi.
• Polub Fan Page na Facebooku, jest tam już mnóstwo mam, zapraszamy!
• Koniecznie zajrzyj na stronę Podcasty, gdzie czeka cała masa krótkich porad wychowawczych do odsłuchania.
• Obserwuj profil na Instagramie, tam znajdziesz kulisy bloga i dużo aktywnego czytania.

Jak wychować empatyczne dziecko? Ostatnio doświadczyłam bardzo dużo empatii ze strony innych ludzi, co sprawiło, że opowiedziałam o niej w tym odcinku podcastu Nie Tylko Dla Mam. 

Z mojego punktu widzenia bardzo ciekawe są współczesne badania mówiące o tym, że z tym wrodzonym egocentryzmem dzieci do siódmego roku życia, wcale nie jest tak czarno-biało. Do niedawna uważano, że maluchy są skupione na sobie i koniec. Nie ma mowy o współodczuwaniu czy empatii. 

Przygotowując artykuł na temat uczenia empatycznych zachowań dzieci w wieku przedszkolnym dla czasopisma Bliżej Przedszkola, z którym współpracuję od lat, doszukałam się badań profesora Paula Blooma z Uniwersytetu Yale. Przytacza wiele dowodów (również innych naukowców) na to, że dzieci od urodzenia niemal potrafią współodczuwać emocje innych ludzi. 

Rozwijanie empatii

Maluchy może nie do końca potrafią nazwać emocje, ale widząc kogoś płaczącego, same często zaczynają płakać. Widząc kogoś roześmianego, też zaczynają się śmiać, czyli przejmują emocje innych osób.

Z tym przejęciem emocji wiele wspólnego mają tzw. neurony lustrzane, czyli komórki odkryte zupełnie przypadkiem u makaków w 2004 roku. One (komórki, nie makaki) sprawiają, że dzieci uczą się zachowań empatycznych głównie przez naśladowanie nas – rodziców.

Tu właśnie stare teorie zderzają się z nowymi, bo te stare podkreślają, że dzieci do siódmego roku życia, są egocentrykami i koniec. Sama zresztą pisałam nie raz o tym wrodzonym egocentryzmie maluchów.

Jak to wytłumaczyć dziecku? 

Jeśli masz małe dziecko i nie bardzo wiesz, jak z nim rozmawiać o emocjach, być może przyda się artykuł pt. Jak się dogadać z półtoraroczniakiem i dwulatkiem?, choć odcinek podcastu dotyczy dzieci w różnym wieku, nie tylko maluchów. 

Nie znaczy oczywiście, że w świetle nowszych badań wszystkie stare teorie wyrzucamy natychmiast do kosza. Ale warto wiedzieć, że są i świeższe głosy w sprawie edukacji związanej z empatią.

Nauczyć się uważności

Swoją drogą, uważność dorosłych odgrywa niezmiernie istotną rolę w uczeniu empatii najmłodszego pokolenia.

Wyobraźmy sobie sytuację, w której starsze dziecko wpada do kałuży pełnej błota i zaczyna płakać. Wystarczyło się (wiem, że większość maluchów się ucieszy, ale załóżmy na potrzeby tego przykładu, że to się nie ucieszyło).

Czasem zdarza się, że młodszy brat podbiega i zaczyna przytulać płaczącego. Bywa, że ten płaczący wcale nie chce przytulania, ale maluch i tak „robi swoje”.

Z punktu widzenia dorosłego może to wyglądać, jak zupełny brak empatii. Młodszy może usłyszeć: Nie ściskaj go teraz, jest brudy, ty też się cały za chwilę ubrudzisz. Michał potrzebuje teraz kąpieli, a nie przytulania. 

Jednak ten uważny dorosły zapewne domyśli się, że młodszy brat chce pocieszyć, pomóc. Nie potrafi wyrazić tego słowami, wyraża więc tak jak umie. A że przy okazji jedynie rozsierdza wystraszonego i poirytowanego starszaka, to już sprawa do przepracowania za chwilę.

Empatyczne, nie znaczy, że zawsze uśmiechnięte

Taki trudny moment to znakomita okazja do nauczenia empatycznych zachowań. Zamiast karcić, że maluch rozkręca aferę, warto temu pocieszającemu powiedzieć: Widzę, że chcesz pocieszyć brata. Wpadł do błota i płacze. Przynieśmy mu ręcznik żeby się wytarł, a potem jak będzie chciał, przytulimy go mocno. Co ty na to?

Uczenie empatii ma naprawdę wiele wspólnego z uczeniem szacunku dla drugiego człowieka, ale też szacunkiem do siebie. To pocieszające na siłę dziecko, chce wesprzeć, pomóc, coś poradzić i warto pozwolić wybrzmieć tym emocjom, bo są ważne.

Zauważając je, podkreślając empatyczne zachowanie, potem ukierunkować na działanie, które przyniesie ulgę lub pomoc. Tych działań z czasem każdy się nauczy.  Jednak wszystko zaczyna się od zauważenia drugiego człowieka.

Jak wychować empatyczne dziecko?

Zapraszam do wysłuchania odcinka podcastu, w którym o współodczuwaniu i współczuciu bardzo wiele mówię. Nie przegapisz żadnego nowego docinka zapisując się na Newsletter >>